Anton Coenen, Wioleta Walentowska

Adolf Beck (1863-1942), Sławny neuronaukowiec i humanista, ojciec Henryka Becka

Adolf Beck (1863-1942) był nie tylko sławnym naukowcem i humanistą, ale także ojcem trojga utalentowanych dzieci, syna Henryka, również naukowca i artysty, oraz dwóch córek, Zofii i Jadwigi. Naukowy życiorys Becka seniora rozpoczyna się na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, ale większość swojego życia spędza Beck we Lwowie, w bodajże najtrudniejszym historycznie dla tego miasta czasie.

Zanim jednak będę kontynuował moją opowieść o życiu i pracy naukowej Adolfa Becka, w kilku słowach pozwolę sobie wspomnieć jak doszło do tego, że emerytowany już dzisiaj naukowiec z Niederlandów zainteresował się sylwetką tego wybitnego naukowca i jego rodziny. Na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku rozpocząłem studia biologiczne na Uniwersytecie Radbouda w Nijmegen we wschodniej Holandii. Bardzo szybko moje zaintersowania naukowe podążyły w kierunku neuronauk. Pamiętam doskonale kiedy na wydziale nauk medycznych mojego uniwersytetu, przy pomocy prymitywnych elektrod własnej konstrukcji, po raz pierwszy zarejestrowałem aktywność elektryczną mózgu kota. Wtedy też po raz pierwszy zetknąłem się z nazwiskiem Adolfa Becka, który w prowadzonych przez siebie doświadczeniach używał bardzo podobnych układu pomiarowego. Na kongresie fizjologicznym, który odbył się w 1971 roku w Monachium, poznałem Mary A.B. Brazier (1904-1995), brytyjską ekspertkę w dziedzinie historii badań elektrofizjologicznych. To dzięki jej bezcennym wskazówkom dowiedziałem się dużo więcej na temat pomiaru aktywności elektrycznej mózgu oraz naukowców, którzy się tym zajmowali. W tym czasie Mary Brazier miała już w swoim dorobku kilka artykułów z historii neurofizjologii, w których pojawiało się nazwisko Adolfa Becka oraz właśnie przekładała z języka polskiego na angielski jego rozprawę doktorską, upatrując w Becku wybitnego pioniera elektroencefalografii, o którym świat naukowy do tej pory nie słyszał.

W 1971 roku skończyłem moją rozprawę doktorską poświęconą aktywności elektrycznej mózgu kota podczas snu, po czym rozpocząłem pracę w Zakładzie Psychologii Uniwersytetu Radbouda w Nijmegen, gdzie kontynuowałem pracę jako elektrofizjolog badając relację mózg – zachowanie u szczurów. Krótko po tym, do Nijmegen przyjechał dobrze rokujący polski student psychologii, Jan Kaiser, obecnie emerytowany profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Nasza znajomość szybko przerodziła się w dlugoletnią holendersko-polską przyjaźń i współpracę naukową, co zaowowcowało moimi częstymi wizytami w Krakowie. Wtedy też zorientowałem się, że Adolf Beck właśnie na Uniwersytecie Jagiellońskim dokonał swoich znaczących odkryć, tam też uzyskując stopień naukowy doktora. Dużym rozczarowaniem było dla mnie odkrycie, iż na Uniwersytecie Jagiellońskim wiedza o życiu i pracy naukowej Adolfa Becka jest bardzo znikoma. O jego zasługach dla rozwoju elektroencefalografii wiedzieli jedynie niektórzy pracownicy obecnego Zakładu Fizjologii UJ: Stanisław Konturek, Wiesław Pawlik oraz Ryszard Bilski. Jedną z przyczyn był prawdopodobnie fakt, iż Beck jako relatywnie młody naukowiec przeniósł się z Krakowa na Uniwersytet Lwowski, a tuż po II wojnie światowej współpraca pomiędzy dwoma (dawniej siostrzanymi) uniwersytetami z politycznych względów znacząco się rozluźniła. Duże znaczenie miało również to, iż pochodzący z Polski (Europy Środkowo-Wschodniej) naukowiec i jego prace nie miały dużej siły przebicia w Europie Zachodniej. Kiedy w październiku 1996 roku udałem się do Lwowa w podróż śladami Adolfa Becka, na miejscowym uniwersytecie poznałem profesor Oksanę Zajączkowską, która wielu lat poświęciła studiowniu lwowskiego okres życia i pracy Adolfa Becka. To spotkanie przerodziło się w wieloletnią współpracę przy dokumentowaniu historii losów rodziny i pracy naukowej Adolfa Becka, urodzonego w Krakowie i przez lata związanego ze Lwowem, zapomnianego nieco pioniera elektroencefalografi (EEG).

Adolf Beck urodził się w Krakowie 1. stycznia 1863 roku jako Abraham Chaim Beck w rodzinie żydowskiego piekarza mieszkającego na krakowskim Kazimierzu. O jego przodkach wiadomo jedynie tyle, że trudnili się szlifowaniem diamentów w holenderskim Amsterdamie. Młody Adolf Beck ukończył w 1883 roku krakowskie gimnazjum św. Jacka, aby później w latach 1884-1889 studiować medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1890 roku otrzymał dyplom z wyróżnieniem z rąk profesora Napoleona Cybulskiego. Na początku swojej pracy naukowej Beck zajmował się, jako jeden z pierwszych neurofizjologów, rejestracją elektrycznej aktywności mózgów zwierzęcych. Prawdopodobnie właśnie dzięki tym badaniom eksperymentalnym możliwe jest zrozumienie ogólnych zasad funkcjonowanie mózgu. Beck jako pierwszy zarejestrował oraz opisał desynchronizację fal mózgowych. Za te odkrycia był trzykrotnie nominowany do Nagrody Nobla, której niestety nigdy nie otrzymał. Przez wiele lat jego badania były pomijane i dopiero obecnie przywraca im się należyte miejsce w historii elektrofizjologii. W 1894 roku jego dorobek naukowy został uhonorowany nadaniem mu przez Uniwersytet Jagielloński habilitacji (venia legendi) za rozprawę «Zmiany w ciśnieniu krwi w naczyniach krwionośnych». Tak obiecujący naukowiec mógł być pewien profesury w bardzo krótkim czasie!

Już w maju 1895 roku, w wieku 32 lat, Adolf Beck otrzymał stanowisko profesora fizjologii na Uniwersytecie Lwowskim. Lwów był wtedy stolicą Galicji, znajdującej się pod zaborem austriackim. Młody i pełen zapału do pracy Beck szybko przystąpił do budowania struktur Zakładu Fizjologii, wyposażając go w nowoczesny sprzęt służący do rejestracji elektrycznej aktywności mózgu (EEG) oraz na współpracowników wybierając naukowców o szerokim spektrum zainteresowań fijzologicznych. Ponadto, bardzo istotną częścią pracy Becka była dydaktyka. Bardzo lubił on bezpośredni kontakt ze studentami, a wiedzę najczęściej przekazywał metodą demonstracji. Bez nadmiernej przesady można stwierdzić, iż rola Adolfa Becka w stworzeniu i umiejętnym prowadzeniu tzw. Lwowskiej Szkoły Fizjologii, która wydała grono wybitnych fizjologów, jest nieoceniona.

W październiku 1895 roku Adolf Beck dał swój inauguracyjny wykład na Uniwersytecie Lwowskim zatytułowany «Życie i drogi jego poznania». W trakcie wykładu nakreślił swoje plany naukowe, strategię rozwoju jednostki oraz zaproponował swoje metody nauczania. Wiele lat później wyjawił swojej córce Jadwidze jak bardzo istotony z punktu widzenia dalszej pracy naukowej byl dla niego wykład inauguracyjny z 1895 roku. Sukces, jaki Beck odniósł na Uniwersytecie Lwowskim w dużej mierze wynikał z faktu, iż Adolf Beck był naukowcem wizjonerskim, niebojącym się używania nowych metod badawczych oraz stosowania nowatorskich rozwiązań. Postawa znakomitego naukowca, sprawnego koordynatora oraz cenionego dydaktyka wkrótce zaowocowała zaoferowaniem mu pozycji Dziekana Wydziału Medycznego oraz Rektora Uniwersytetu Lwowskiego, które przyjął i pełnił odpowiednio w latach 1904-1905 oraz 1916-1913.

W czasie pracy na UL Adolf Beck mieszkał nieopodal budynków uniwersyteckich na ul. Asnyka 4 (dzisiejsza ul.Bohomolca 4), bardzo dużo i często pracował też w domu. Jednocześnie, miał bardzo udane życie rodzinne oraz towarzyskie. Wśród jego zainteresowań pozanaukowych królowała muzyka. Beck często grywał na skrzypcach, a żona, Regina Mandelbaum, chętnie akompaniowała mu na fortepianie. W 1896 na świat przyszedł ich syn Henryk, a w 1901 roku – druga córka Jadwiga. Beckowie tworzyli bardzo zżytą rodzinę, otaczali ciepłem swoje dzieci, które wychowywane były w duchu miłości do nauki, muzyki i sztuki. Adolf Beck szczególnie dużo uwagi poświęcał synowi («ojciec lepił mnie jakbym był z plasteliny»), który już jako młodzieniec wykazywał bardzo duże zaintersowanie sztuką, a zwłaszcza malarstwem.

Burzliwe dzieje galicyjskiego Lwowa (dawniej Lemberg/Lemberik) mają wierne odzwierciedlenie w życiorysie Adolfa Becka. W 1914 roku, wraz z początkiem I wojny światowej, miasto dostało się pod okupację rosyjską. Jako profesor Beck starał się jak najdłużej oraz jak najowocniej pracować naukowo, ale dosyć szybko wraz z innymi prominenetnymi lwowskimi naukowcami został uwięziony w obozie jenieckim w Kijowie. Dzięki staraniom noblisty Iwana Pawłowa (przyjaciela Napoleona Cybulskiego, wieloletniego mentora Becka) oraz struktur Czerwonego Krzyża, w sierpniu 1915 roku Beck został uwolniony i w 1916 roku powrócił do Lwowa. W latach 1916-1917 ponownie był Dziekanem Wydziału Medycznego UL. W 1919 roku, rok po tym jak Polska odzyskała niepodległość po 163 latach zaborów, zmarł w Krakowie Napoleon Cybulski. W czasie krótkotrwałej nieobecności Adolfa Becka we Lwowie (związanej ze śmiercią i pożegnaniem Cybulskiego), Henryk Beck wraz ze swoim przyjacielem Sawczyńskim kontynuowali pracę naukową ojca, badając zwłaszcza aktywne przewodnictwo impulsów wzdłuż włókin nerwowych (tzw. avalanche theory).

W 1932 roku Beck odszedł na emeryturę, oddając tym samym kierowanie Zakładem Fizjologii swojemu byłemu studentowi, Wiktorowi Tychowskiemu. W 1935 roku, w dowód uznania za czterdziestoletnią wytężoną pracę, otrzymał tytuł zasłużonego dla Uniwersytetu Lwowskiego. Ponadto, otrzymał również szereg innych wyróżnień i nagród przyznawanych przez naukowe towarzystwa oraz instytucje. Pomimo dramatacznych przeżyć (śmierć żony Reginy w 1938 oraz starszej córki Zofii w 1939 roku), w jesieni życia Adolf Beck pozostawał w świetnej kondycji umysłowej, często bywając i udzielając się w Zakładzie Fizjologii UL.

W 1939 roku wybuchła II wojna światowa. Kłopoty rodziny Becków okazały się być dużo poważniejsze niż w czasie I konfliktu światowego. Rodzina przeżyła drmatyczne chwile kiedy najpierw aresztowano, a potem stracono w Palmirach (1941 rok) profesora Kazimierza Zakrzewskiego, męża młodszej córki Jadwigi. Ze względu na swoje żydowskie pochodzenie wkrótce sam Adolf Beck znalazł się w ogromnym niebezpieczeństwie. W chwilach największego zagrożenia pomocy Beckowi udzielił Zdzisław Bieliński, ukrywając go w bezpiecznej aryjskiej części miasta. Z relacji Bielińskiego dowiadujemy się: «Zdecydowałem się przewieźć go konnym powozem, co było skrajnie niebezpieczne, bo Adolf Beck miał bardzo charakterystyczne, żydowskie rysy twarzy oraz nosił brodę. Przejechanie kilku kilometrów było wiecznością. Gdyby ktoś nas zatrzymał, oznaczałoby to rychłą śmierć». Przez krótki okres czasu Beck był bezpieczny, ale szybko podupadł na zdrowiu i trafił do szpitala. Areszt z rąk gestapo był więc jedynie kwestią czasu. Ostatnim razem, kiedy Adolf Beck widział się ze swoim synem Henrykiem, otrzymał od niego podarunek dzięki któremu mógł sam zadecydować o swoich dalszych losach zanim naziści wysłaliby go na pewną śmierć w komorze gazowej. Podarunkiem tym była kapsułka z cyjankiem potasu. Po samobójstwie popełnionym przez Adolfa Becka w sierpniu 1942 roku, w 1946 roku na atak serca zmarł Henryk Beck, co niewątpliwie miało związek z trudami życia i udziału w walkach Powstania Warszawskiego. Do dziś nieznana jest dokładna data śmierci oraz miejsce pochówku Adolfa Becka. Zachowały się jedynie wspomnienia Jadwigi Beck Zakrzewskiej: «Jego śmierć była iście tragiczna: w 1942 roku we Lwowie, wspaniały i mimo swoich prawie osiemdziesięciu lat wciąż pełen życia mężczyzna, po swoim pięknym i oddanym pracy życiu, zażywa truciznę w momencie kiedy przyszli po niego naziści.»

Minęło ponad 150 lat od czasu kiedy Adolf Beck przyszedł na świat i ropoczął swoją imponujacą karierę naukową w Krakowie, która równie wspaniale rozwijała się we Lwowie, gdzie wiódł Beck również bardzo udane życie wraz z żoną, synem i dwoma córkami. We Lwowie przez długie lata udoskonalał zasady pomiaru elektroencefalograficznego (EEG), który współcześnie jest jedną z podstawowych metod nieinwazyjnej rejestracji aktywności bioelektrycznej mózgu u zwierząt i ludzi. Fakt, iż przez długie lata nie przyznawano Beckowi należytego miejsca w historii neurofizjologii, ma swoje silne uzasadnienie natury historyczno-politycznej. Po II wojnie światowej Lwów stał się terytorialnie częścią Związku Radzieckiego, a władze w Moskwie rychło zaniechały dalszego rozwoju badań z wykorzystaniem metod elektrofizjologicznych, przez długie lata ufając bardziej koncepcji warunkowania klasycznego według Pawłowa. Przez długie lata pogłębiał się zatem rozdźwięk pomiędzy Europą Wschodnią a Zachodnią, gdzie postęp w zakresie elektrofizjologii był ogromny. Współcześnie próbuje się przywracać Adolfowi Beckowi oraz innym zapomnianym pionierom ważnych odkryć naukowych należyte miejsce w historii metodologii nauk. Duża w tym zasługa Mary Brazier, która poświęciła wiele lat studiowaniu prac Becka oraz przetłumaczyła na j.angielski jego rozprawę doktorską, choć i echo tego wydarzenia nie było znaczące. Niezwykły życiorys oraz znaczenie odkryć Adolfa Becka – znakomitego naukowca, nauczyciela, mentora i wartościowego człowieka na pewno powinny zostać ocalone od zapomnienia.

Anton M.L. Coenen, Donders Centre for Cognition, Radboud University Nijmegen, The Netherlands

Wioleta Walentowska, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie oraz Uniwersytet w Gandawie, Belgia

Beck, A.: Die Bestimmung der Localisation der Gehirn- und Rückenmarksfunctionen vermittelst der elektrischen Erscheinungen. Centralblatt für Physiologie 4: 473-476, 1890.

Beck, A.: The determination of localizations in the brain and spinal cord with the aid of electrical phenomena. Acta Neurobiologiae Experimentalis (Ed. M.A.B. Brazier), Suppl. 3: 7-55, 1973.

Beck Zakrzewska, J.: A daughter’s memories of Adolf Beck. In: Acta Neurobiologiae Experimentalis (Ed. M.A. B. Brazier), Suppl. 3: 57-59, 1973.

Brazier, M.A.B: The historical development of neurophysiology. In: Handbook of Physiology Vol. 1, Section 1: Neurophysiology (Eds. J. Field, H.W. Magoun, V.E. Hall), American Physiological Society, Washington D.C., pp. 47-58, 1959.

Brazier, M.A.B.: The brain yields its electricity. In: A history of neurophysiology in the 19th century. Raven Press, New York, pp. 185-248, 1988.

Coenen, A.M.L.: History of electroencephalography. Sleep-Wake Research in the Netherlands 21: 40-47, 2016

Coenen, A.M.L., Vendrik, A.J.H.: Determination of the transfer ratio of cat’s geniculate neurons through quasi-intracellular recordings and the relation with the level of alertness. Experimental Brain Research 14, 227-242, 1972.

Coenen, A.M.L: Neuronal activities underlying the electroencephalogram and evoked potentials of sleeping and waking: implications for information processing. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 19, 447-463, 1995.

Coenen, A., Zayachkivsky, O., Bilski, R.: In the footsteps of Beck: the desynchronization of the electroencephalogram. Electroencephalography and clinical Neurophysiology 166: 330-335, 1998.

Coenen, A., Zayachkivska, O., Konturek, S., Pawlik, W.: Adolf Beck, co-founder of the EEG: an essay in honour of his 150th birthday. - Kraków (Poland), Lviv (Ukraine), Nijmegen (The Netherlands). – Digitalis/Biblioscope (Utrecht), 2013.

Jaworska, J.: Henryka Becka ‘Bunkier 1944 roku’. Żydowski Institut Historyczny, Ossolineum, Wrocław, 1982.

Pawlik, W.W., Konturek, S.J., Bilski, R.: Napoleon Cybulski – Polish pioneer in developing of the device for measuring blood flow velocity. Journal of Physiology and Pharmacology 57 Suppl. 1: 167-118, 2006.

Zayachkivska, O.: The world of Adolf Beck by eyes of Henryk Beck: total unofficial. Lviv: Bak, 2013.

Zayachkivska, O., Gzegotsky, M., Coenen, A.: Impact on electroencephalography of Adolf Beck, a prominent Polish scientist and founder of the Lviv School of Physiology. International Journal of Psychophysiology 85: 3-6, 2016.

ч
и
с
л
о

85

2016